We staan op een kruispunt. Ons traditionele economische model, gebaseerd op ‘nemen, maken, weggooien’, loopt tegen zijn grenzen aan. Grondstoffen worden schaarser, de afvalberg groeit en de impact op ons milieu is onhoudbaar. Gelukkig gloort er hoop aan de horizon: de circulaire economie. Dit is geen vage toekomstvisie meer, maar een concrete en noodzakelijke transitie die de manier waarop we produceren, consumeren en leven fundamenteel verandert. Ik geloof sterk dat dit dé weg vooruit is, niet alleen voor onze planeet, maar ook voor veerkrachtig en succesvol ondernemerschap.
Van lineair naar circulair: een noodzakelijke omslag
Decennialang hebben we geleefd in een lineaire economie. We winnen grondstoffen, maken er producten van, gebruiken die – vaak maar kort – en gooien ze vervolgens weg. Dit systeem heeft ons veel welvaart gebracht, maar de rekening wordt steeds hoger. Het wereldwijde gebruik van grondstoffen is de afgelopen eeuw verachtvoudigd, zo blijkt uit analyses van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Deze enorme vraag legt een immense druk op onze planeet. In Nederland bijvoorbeeld is momenteel minder dan 10 procent van de gebruikte materialen afkomstig uit recycling; meer dan 90 procent bestaat uit ‘virgin’ materialen, rechtstreeks gewonnen uit de aarde. Deze bronnen zijn eindig, wat betekent dat we onvermijdelijk moeten overschakelen op alternatieven.
De circulaire economie biedt dat alternatief. Het is een model gericht op het sluiten van kringlopen. In plaats van afval te produceren, streeft het naar het maximaliseren van de waarde en levensduur van producten en materialen. Dit gebeurt door slim te ontwerpen, en door strategieën als delen, verhuren, hergebruiken, repareren, opknappen en recyclen. Het fundamentele idee is simpel maar krachtig: afval is een ontwerpfout. Het doel is om producten en materialen zo lang mogelijk in de economie te houden en aan het einde van hun levenscyclus weer als grondstof te gebruiken voor nieuwe producten. Dit is niet alleen goed voor het milieu, maar voorkomt ook enorme economische waardevernietiging, zoals MVO Nederland terecht opmerkt.
De urgentie voor deze omslag is groot. De groeiende afvalberg – elke Europeaan produceert gemiddeld 190 kg verpakkingsafval per jaar – en de uitputting van natuurlijke hulpbronnen bedreigen onze ecosystemen en biodiversiteit. Bovendien draagt het lineaire model significant bij aan de klimaatverandering. De overgang naar een circulaire economie helpt de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, onder andere door efficiënter materiaalgebruik en minder energie-intensieve productieprocessen. Volgens schattingen zou een wereldwijde implementatie de mondiale uitstoot met miljarden tonnen kunnen reduceren, een significante bijdrage aan het behalen van klimaatdoelen, zoals ook Wikipedia aangeeft in haar overzicht van de circulaire economie.
De motor van verandering: circulaire bedrijfsmodellen
De transitie naar een circulaire economie wordt gedreven door innovatie, met name in de manier waarop bedrijven waarde creëren. Er ontstaan nieuwe, circulaire bedrijfsmodellen die niet alleen duurzamer zijn, maar ook economisch aantrekkelijk. Deze modellen dagen de traditionele manier van zakendoen uit en bieden kansen voor bedrijven die vooroplopen. Het Groene Brein categoriseert deze modellen handig aan de hand van de ‘Value Hill’, die verschillende strategieën belicht.
Ontwerpen voor de kringloop
Alles begint bij het ontwerp. Circulair ontwerpen (‘Circular Design’) focust op het creëren van producten die langer meegaan, makkelijk te onderhouden, repareren, upgraden en uiteindelijk te recyclen zijn. Denk aan modulaire ontwerpen, zoals bij Fairphone-smartphones, waar onderdelen eenvoudig vervangen kunnen worden. Het gebruik van duurzame, biobased of gerecyclede materialen staat hierbij centraal. Ook het minimaliseren van verpakkingen of het kiezen voor herbruikbare opties valt hieronder. Het RIVM benadrukt binnen hun onderzoeksprogramma het belang van ‘Safe & Sustainable by Design’ (SSbD), waarbij veiligheid en duurzaamheid vanaf de ontwerpfase worden meegenomen, zoals in hun DIRECT-project.
Gebruik optimaliseren: van bezit naar toegang
Een andere belangrijke strategie is het optimaliseren van de gebruiksfase (‘Optimal Use’). Waarom zou je een product bezitten als je alleen de functie nodig hebt? Dit leidt tot modellen zoals ‘Product-as-a-Service’ (PaaS), ook wel ‘servitization’ genoemd. Bedrijven verkopen dan geen product, maar een dienst. Denk aan Bundles, dat wasmachines aanbiedt als een dienst waarbij je betaalt per wasbeurt. De leverancier blijft eigenaar en is verantwoordelijk voor onderhoud, reparatie en recycling. Dit stimuleert bedrijven om producten van hoge kwaliteit te maken die lang meegaan. Een studie gepubliceerd door MDPI belicht hoe modellen zoals Hyundai’s ‘Blue Members’ service in Korea, gebruikmakend van IoT, de levensduur van auto’s verlengen en hergebruik bevorderen. Ook deelplatforms, waar bezit wordt gedeeld, vallen onder deze categorie.
Waarde behouden na gebruik
Wat gebeurt er als een product niet meer gebruikt wordt? In een circulaire economie is dit niet het einde, maar een nieuw begin. Bedrijfsmodellen gericht op ‘Value Recovery’ zorgen ervoor dat de waarde van producten en materialen behouden blijft. Dit kan door tweedehands verkoop, reparatie, ‘refurbishing’ (opknappen) of ‘remanufacturing’ (onderdelen hergebruiken in nieuwe producten). Een mooi voorbeeld is Coolrec, dat plastic uit oude koelkasten omzet in grondstof voor nieuwe Playmobil-speeltjes. Recycling is hierbij de laatste stap, waarbij materialen worden teruggewonnen om opnieuw te gebruiken. Bedrijven als Closing the Loop en Minimise richten zich specifiek op het inzamelen en hoogwaardig recyclen van elektronisch afval, vaak in regio’s waar dit anders niet zou gebeuren.
Samenwerken in het netwerk
De circulaire economie is geen solo-onderneming. Samenwerking (‘Network Organisation’) is cruciaal. Bedrijven moeten samenwerken in de keten, van leveranciers tot klanten en recyclers. Nieuwe platforms en diensten ontstaan om deze samenwerking te faciliteren, bijvoorbeeld voor retourlogistiek, het traceren van materialen (zoals het CiSe Platform met blockchain) of het matchen van reststromen van het ene bedrijf als grondstof voor het andere. Organisaties zoals de Ellen MacArthur Foundation spelen een belangrijke rol in het verbinden van partijen en het verspreiden van kennis wereldwijd.
De circulaire transitie in Nederland en Europa
Zowel op Europees als nationaal niveau wordt de circulaire economie omarmd als strategische prioriteit. De Europese Unie heeft ambitieuze doelen gesteld, zoals vastgelegd in de Green Deal, met als doel een klimaatneutrale en circulaire economie in 2050. Wetgeving rond ecodesign, verpakkingen, het recht op reparatie en het tegengaan van greenwashing moet deze transitie versnellen, zo meldt het Europees Parlement. Nederland loopt hierin voorop met de ambitie om al in 2030 het gebruik van primaire grondstoffen te halveren en in 2050 volledig circulair te zijn. Ook steden zoals Amsterdam stellen concrete doelen, zoals het halveren van nieuw materiaalgebruik in 2030, wat neerkomt op een jaarlijkse reductie van 1,1 miljard kilogram materiaal, aldus Onderzoek en Statistiek Amsterdam.
Diverse organisaties spelen een sleutelrol in het ondersteunen en monitoren van deze transitie in Nederland. Het RIVM richt zich op de gezondheids- en veiligheidsaspecten, bijvoorbeeld door methoden te ontwikkelen om de veiligheid van gerecyclede materialen te waarborgen (‘Safe & Sustainable Material Loops’). Het PBL monitort de voortgang en analyseert de effecten van beleid. TNO ontwikkelt technologische innovaties, bijvoorbeeld voor plasticrecycling en duurzaam bouwen, en benadrukt het belang van een systeembenadering. Normalisatie-instituut NEN faciliteert het maken van afspraken en standaarden binnen cruciale sectoren zoals bouw, kunststoffen en maakindustrie, wat essentieel is voor vertrouwen en een gelijk speelveld.
Concrete projecten laten zien hoe innovatie de circulaire economie aandrijft. Het project in Aarhus, Denemarken, waar Visa, TOMRA Reuse en anderen samenwerkten aan een digitaal statiegeldsysteem voor herbruikbare verpakkingen, toont hoe technologie hergebruik makkelijker en aantrekkelijker kan maken. Nederlandse ondernemers, zoals beschreven door Change Inc., laten zien hoe je van de groeiende berg elektronisch afval een businessmodel kunt maken door inzameling, reparatie (zoals Digi Surfer met tablets) en hoogwaardige recycling.
Kansen grijpen en uitdagingen aangaan
De overstap naar een circulaire economie biedt enorme kansen. Het stimuleert innovatie, versterkt het concurrentievermogen en kan volgens schattingen honderdduizenden banen creëren in de EU alleen al. Voor consumenten betekent het toegang tot duurzamere, vaak kwalitatief betere producten en diensten die op de lange termijn kostenbesparend kunnen zijn. Bovendien vermindert het onze afhankelijkheid van (geïmporteerde) primaire grondstoffen, wat de leveringszekerheid vergroot en ons minder kwetsbaar maakt voor prijsvolatiliteit.
Tegelijkertijd zijn er ook uitdagingen. De transitie vraagt om forse investeringen en een andere manier van denken en werken. Bedrijven geven aan behoefte te hebben aan stabiele en ondersteunende overheidsbeleid. Recentelijk nog riepen Nederlandse bedrijven via MVO Nederland het kabinet op om de steun voor circulaire initiatieven niet te halveren, maar juist te versterken, zoals gemeld door BNR Nieuwsradio. Consumentengedrag moet veranderen, waarbij reparatie en hergebruik de norm worden. Technologische doorbraken zijn nodig voor complexe recyclingprocessen en we moeten waakzaam zijn voor mogelijke risico’s, zoals de aanwezigheid van schadelijke stoffen in gerecyclede materialen.
Een holistische kijk is essentieel. Duurzaamheid stopt niet bij fysieke producten. Zelfs onze digitale aanwezigheid heeft impact. Het wereldwijde internetverbruik kost enorm veel energie. Zoals Topsector Energie aangeeft, kunnen simpele aanpassingen zoals een donkere modus op websites en efficiënte code (‘lazy loading’) al bijdragen aan energiebesparing. Het meenemen van dit soort aspecten toont aan dat circulariteit een integrale benadering vereist.
Samen bouwen aan een veerkrachtige toekomst
De circulaire economie is meer dan een trend; het is een fundamentele herijking van onze relatie met de planeet en haar hulpbronnen. Het is de sleutel tot een toekomst waarin economische welvaart hand in hand gaat met ecologische verantwoordelijkheid. De transitie is complex en vraagt om moed, innovatie en doorzettingsvermogen van ons allemaal: ondernemers, beleidsmakers, ontwerpers en consumenten.
Wat mij persoonlijk inspireert, is de enorme creativiteit en ondernemingszin die deze transitie losmaakt. Overal zie ik bedrijven, groot en klein, die nieuwe oplossingen bedenken en laten zien dat duurzaamheid en winstgevendheid elkaar niet uitsluiten, maar juist kunnen versterken. Laten we deze beweging omarmen, van elkaar leren en samenwerken. Door nu te investeren in circulaire principes, bouwen we niet alleen aan een schonere wereld, maar ook aan een veerkrachtigere, rechtvaardigere en uiteindelijk rijkere economie voor de generaties na ons. De toekomst is circulair, laten we die samen vormgeven.
